یکی از مباحث مهم در منابع طب سنتی، سیستم گوارش و بیماری های آن است. سوءهضم یکی از انواع اختلالات هضمی و بیماری های دستگاه گوارش از منظر طب سنتی می باشد که می تواند موجب بسیاری از بیماری های بدن شود، به طوری که آن را مادر بیماری ها نامیده اند. علل ایجاد سوء هاضمه و علائم آن در افراد مختلف و همچنین راه های درمان آن در طب ایرانی مورد توجه ویژه قرار گرفته است که در ادامه به توضیح علل و علائم این بیماری شایع می پردازیم.
سوء هاضمه در مطالعات نوین چگونه تعریف می شود؟
سوءهاضمه شکایتی شایع و عودکننده است که تعریف آن در مطالعات نوین بر اساس وجود علائمی در بیمار مانند درد معده، سوزش سر دل، ترش کردن، تهوع، استفراغ، نفخ، آروغ و کاهش وزن است.
علل سوء هاضمه در مطاعات نوین:
علل مسبب این اختلال به دو دسته عضوی و عملکردی تقسیم بندی می شود.
1: علل عضوی:
علل عضوی سوءهاضمه شامل زخم پپتیک، بیماری ریفلاکس معدی مروی، سرطان های دستگاه گوارش و مصرف داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی و… است که می تواند موجب علائم متفاوتی در بیماران شود.
2: علل عملکردی:
در سوءهاضمه ی عملکردی که علت ساختاری خاصی برای توجیه علائم یافت نمیشود؛ بر اساس معیارها ممکن است دارای علائم اصلی احساس پری معده بعد از غذا، احساس سیری زودرس، درد و یا سوزش سر دل همراه با علایم حمایتی همچون نفخ، آروغ و تهوع باشند.
در مطالعات نوین یکی از فرضیه های بیماری زایی مطرح در ایجاد سوءهاضمه به ویژه نوع عملکردی، عوامل غذایی به خصوص موارد زیر است:
- مقدار و نوع غذاها: احساس پری با مقدار چربی و کالری غذای هضم شده ارتباط مستقیم و با کربوهیدرات مصرف شده ارتباط معکوس دارد .
- الگوی خوردن: در مطالعات نوین بسیاری از بیماران به کاهش علائم آزاردهنده خود با رعایت لقمه های کوچک اشاره می کنند که البته نتیجه این الگو، کمتر شدن حجم غذا همراه با کاهش میزان کالری و چربی است .
- سرعت غذاخوردن: سرعت خوردن غذا و میزان جویدن اهمیت دارد.
موراد تشدید کننده علائم سوء هاضمه عملکردی:
- سندرم رودهتحریک پذیر
- نفخ عملکردی،
- عدم تحمل غذایی
- سوءجذب کربوهیدرات ها
- مصرف فیبر زیاد
- عدم تحمل لاکتوز
- مصرف غذاهای سریع تخمیرشونده همچون قارچ و برخی میوه ها مانند هلو، هنداونه و …
- مصرف برخی مواد شیمیایی فعال آسیب رسان به مخاط لوله گوارش مانند سالیسیلات های موجود در گوشت های مانده و نمک سود.
انواع اختلالات هاضمه از دیدگاه طب سنتی ایران چیست؟
در متون طب سنتی ایران علل وعلائم این بیماری همواره با دو اختلال دیگر ضعف هضم و تخمه مورد بررسی قرار میگیرد. در حقیقت این اختلالات یک طیف بیماری هستند که علل مشترکی دارند. ضعف هضم، نقطه خفیف این طیف و تخمه نوع شدید آن است.
1: ضعف هضم:
در ضعف هضم بیمار با شکایت احساس کشش سر دل و آروغ با بوی و طعم غذای خورده شده مراجعه می کند. در این حالت، غذا در معده طولانی تر از زمان معمول می ماند ولی در نهایت مواد غذایی به صورت مناسب هضم شده و قابلیت جذب را پیدا میکند.
2: سوء هضم:
در سوءهضم که با اسامی فساد هضم، سوءاستمراء و بدگواری در منابع طبی ذکر شده، عمل هضم غذا کامل نبوده و به این علت موادی با کیفیت های بد در بدن تولید می شود. این مواد تولیدی نامطلوب میتواند در مراحل بعدی هضم بدن پایه گذار بیماری های مختلفی مانند سرطان، بیماری های کبدی و پوستی در بدن شوند.
-
علائم سوء هضم
بیمار در این حالت با علائم احساس سنگینی معده، سوزش معده، تهوع، آروغ دارای بوی نامطبوع، نفخ، مدفوع غیرطبیعی و بد بو با قوام غیرطبیعی ممکن است مراجعه کند.
-
شدیدترین حالت اختلال هضم
شدیدترین حالت اختلال هضمی ،( تُخَمه) است که در این حالت غذا در معده هضم نمی شود؛ متعاقب عدم هضم غذا دو حالت ممکن است پیش آید، یا غذا در معده باقی مانده و با استفراغ خارج شود و یا مواد هضم نشده به صورت اسهال شدید خارج شود.
علت شناسی سوءهاضمه از دیدگاه طب سنتی ایران چیست؟
در بررسی علت اختلالات هاضمه از دیدگاه طب سنتی این علت ها را به دو دسته تعریف کرده اند:
علل خارج بدن: علل تغذیه ای، سبک زندگی
علل داخل بدن: داخل شکمی معدی، داخل شکمی غیرمعدی ،علل متفرقه
علل خارج بدنی سوء هاضمه کدام است؟
نوع عادات تغذیه ای، شرایط روحی و روانی فرد و وضعیت سبک زندگی افراد از جمله موارد علل حارج بدنی سوء هاضمه می باشد.
علل تغذیه ای
از عوامل مهم خارج بدنی ایجادکننده علائم سوءهاضمه از منظر طب سنتی، علل تغذیه ای است. تنظیم عادات غذایی مانند زمان، مقدار، ترتیب، کیفیت و مزاج غذاها و نوشیدنی های مصرفی از دیدگاه منابع طب سنتی مهم ترین ملاحظاتی است که می تواند در درمان افراد مبتلا به اختلالات هضمی توسط بیماران رعایت شود. عادات غذایی ناشایستی که می تواند پایه گذار بسیاری از اختلالات هضمی باشد:
- پرخوری و ورود غذای جدید قبل از هضم غذای قبلی بدون توجه به اشتهای واقعی است.
- عدم توجه به کیفیت و زمان هضم انواع غذاهای مصرفی توأم و در یک زمان است.
- مصرف مداوم غذاهایی با هضم سریع همزمان و یا بلافاصله بعد از غذاهای دیرهضم که موجب نوعی از ضعف هضم با حالت نزول سریع غذا از معده می شود.
- ترک ناگهانی عادات غذایی
- نوشیدن آب نامناسب نظیر آب چاه و آب های راکد
- حساسیت به لبنیات به خصوص مصرف شیر
- تخلیه سریع غذا از معده به دلیل مصرف خوراکی هایی مانند آلو بخارا و شورباها
علل سبک زندگی
عدم رعایت صحیح اجزای مختلف سبک زندگی در درازمدت می تواند موجب اختلالات مختلف بدنی از جمله اختلالات هضم شود. ابن سینا این روند را از علل اختلالات هضمی در آینده ذکر می کند. موارد زیر اجزای ضروری زندگی از منظر طب سنتی ایران را شامل می شود:
-
هوای سالم
هوای تمیز یکی از مهمترین عوامل سلامتی انسان است. تغییرات آب و هوایی، هوای بسیار سرد یا بسیار گرم، آلودگی هوا، باد سرد یا باد جنوبی از راه های مختلف می تواند بر هضم مناسب غذا تأثیر بگذارد. در بررسی های جدید رابطه بین تغییرات آب و هوایی از جمله تغییرات فصول و آلودگی های موجود در هوا از راه های مختلف می تواند موجب بسیاری از اختلالات رفتاری، شناختی و ناهنجاری های مغزی، افزایش تنش ها و افسردگی، کاهش احساس شادکامی و در نتیجه افزایش شیوع و بروز علائم سوءهاضمه شود. یکی از بخش های مهم سبک زندگی سالم و متعادل که بر روی اعضای بدن به خصوص دستگاه گوارش تأثیرات شگرفی دارد، جنبه های سلامت روان است.
-
بهداشت روان
در میان حالات مختلف روحی-روانی، از منظر طب سنتی مهم ترین عوامل در ایجاد اختلالات هضمی غم، خشم وهم است . در بررسی های نوین مشخص شده که علل روانشناختی مانند اختلال اضطرابی گسترده، افسردگی شدید و استرس های دوران زندگی به شدت در ایجاد بیماری سوءهاضمه مؤثر است.
-
فعالیت و استراحت مناسب
فعالیت های بدنی و استراحت کافی یکی از اصول شش گانه سلامتی در منابع طب ایرانی است. حرکت های شدید و بیش از اندازه به خصوص حرکت های شدید بعد از غذا زیان بخش ترین امر برای سلامتی است که می تواند موجب اختلالات هاضمه شود. مطالعات نوین مبین آن است که فعالیت های شدید با آثار فیزیولوژیکی همچون بی اثر کردن هضم غذا و یا مایعات، کاهش فعالیت پریستالتیک مروی و تون اسفنکتر تحتانی مری، آسیب به حرکت آنترودئودنال و محدودیت جذب کربوهیدرات ها می تواند موجب حرکت غذا قبل از هضم مناسب و عدم تجمع معده و ضمائم آن شود که نتیجه آن ضعف قوه هاضمه و اختلال در هضم است.
-
خواب و بیداری مناسب
تعادل خواب و بیداری از جمله اسباب لازم سلامتی انسان است. بررسی ارتباط سیستم گوارش با خواب نیز بسیار اهمیت دارد. خواب زیاد به علت تجمع رطوبات و عدم دفع مواد زائد به خصوص در افراد چاق می تواند آثار زیان باری بر بدن وارد کند. از طرف دیگر بیداری مفرط نیز به دلیل ایجاد کاهش رطوبات بدن، عوارض شدید روحی-روانی، کاهش هضم غذا به ویژه در افراد لاغراندام می تواند موجب اختلالات هضمی شود. اختلالات خواب از منظر مطالعات نوین ممکن است با اختلالات مختلفی مانند اختلالات روحی-روانی و بیماری های جسمی متعدد مانند بیماری های قلبی و عروقی، دردهای مزمن، چاقی و دیابت و … همراه باشد. همچنین در بیماران مبتلا به سوءهاضمه عملکردی مشاهده شد که این افراد از خواب ناکافی و اختلال در شروع خواب شکایت بیشتری داشته اند؛ گرچه ممکن است این حالات به علت اختلالات روحی-روانی آنان نیز باشد.
-
حفظ مواد ضروری و دفع صحیح مواد زائد بدن همراه با خوردنی ها و آشامیدنی ها
اصل دیگر در حفظ سلامتی انسان، موازنه بین دفع مواد زائد و حفظ مواد ضروری بدن است. مواد زائد ناشی از علل مختلف مانند یبوست می تواند موجب ایجاد گاز، سنگینی اعضاء، بی اشتهایی، بروز امراض عفونى ناشی از تجمع و تعفّن مواد حبس شده شود. از طرف دیگر دفع بیش از اندازه مواد ضروری بدن به علل مختلف نظیر خونریزی های قاعدگی، خون گیری غیرضروری میتواند باعث سردی، خشکی و ضعف قوای بدن شود. بر اساس مشاهدات اخیر، یبوست موجب کاهش عمل حمل روده باریک و کولون شده و در نتیجه فرآیند تخمیر توسط باکتری ها، افزایش حجم داخل لوله گوارشی و تولید نفخ را تسریع میکند. همچنین خونریزی شدید قاعدگی به علت پیدایش کم خونی فقر آهن و متعاقب آن ایجاد سوءجذب مخاطی می تواند فعالیت دستگاه گوارش را تحت تأثیر قرار دهد.
علل داخل بدنی سوء هاضمه از نظر طب سنتی ایران چیست؟
در کنار اهمیت علل خارج بدنی در ایجاد تغییرات ودر وضعیت گوارش و بیماری سوء هاضمه باید به نقش و اهمیت اعضای دخیل در سیستم گوارش نیز اشاره کرد. از جمله علل داخل شکمی علل شکمی معدی، علل شکمی غیر معدی و علل متفرقه است.
علل داخل شکمی- معدی سوءهاضمه
بیماری های مختلف معده مانند کوچکی و سفتی معده، وجود آروغ و گاز زیاد، زخم ها و انواع سوءمزاج های معده می تواند باعث اختلال هاضمه شود . از منظر مطالعات نوین، بیماری های معدی شامل زخم پپتیک، ریفلاکس معدی مروی، عفونت هلیکوباکترپیلوری، گاستروپارزی ها و نئوپلاسم های مری-معده مهم ترین علل عضوی موجب سوءهاضمه هستند. از دیدگاه ابن سینا در صورت رد علل سبک زندگی نامناسب نظیر علل غذایی و علل عضوی مانند معده، مهمترین علت ضعف هضم، سوءمزاج های معده است. در میان علل سوءمزاجی بیش ترین علل مربوط به سوءمزاج سرد و سپس سوءمزاج تر معده است .
مزاج معده کیفیتی حاکم بر این عضو است که در حالت تعادل و سلامت معده دارای بهترین عملکرد خود است و خروج از حالت تعادل را سوءمزاج گویند که می تواند موجب ایجاد اختلال هضم با علایم خاص شود. سوءمزاج سرد معده که شایع ترین اختلال سوءمزاجی ایجادکننده اختلال هاضمه است، به علت کاهش حرارت مورد نیاز هضم معدی، همراه با کندی حرکت عضو معده بوده و علائمی مانند عطش کم، پراشتهایی، احساس پری، نفخ و آروغ ترش ایجاد میکند.
عوامل مهمی از منظر مطالعات نوین در فرآیند مناسب هضم، جذب و عملکرد صحیح آنزیم ها در قسمت های مختلف دستگاه گوارش دخیل هستند که شامل مدت توقف غذا در هر قسمت از دستگاه گوارش، PHو حرارت است. حرارت مناسب معده در عمل هضم بسیار مهم است، در صورت افزایش بیش از حد حرارت (بیش از 45-55سانتیگراد) آنزیم ها شکسته شده و عمل طولانی مدت ندارند و برعکس در صورت کاهش حرارت کمتر از 32سانتیگراد تمام فعالیت های شیمیایی آهسته می شود، در نتیجه عمل هضم مختل میشود.
علل داخل شکمی غیرمعدی سوءهاضمه
از منظر طب سنتی، علل داخل شکمی متعددی همچون ورم مری، بیماری های مختلف کبدی، صفراوی، ورم و بزرگی طحال، بیماری های امعایی، بیماری های کلیوی، امراض رحمی و اختلالات لایه های مختلف پوشاننده شکمی میتواند با ساز و کارهای مختلفی سوءهاضمه را ایجاد کند.
در مطالعات جدید علل داخل شکمی مختلفی با ساز و کارهای متفاوتی سوءهاضمه را ایجاد میکند که به علت موجود بودن عامل بیماری زای خاص در تقسیم بندی اختلالات سلامتی به عنوان بیماری محسوب میشوند. البته اختلالات لایه های مختلف پوشاننده شکمی در مطالعات نوین جزو علل نفخ عملکردی آورده شده است و جزو علل سوءهاضمه مشاهده نمی شود. همچنین در بررسی های نوین علل رحمی، گزارش هایی از ارتباط بین نفخ، سیری زودرس و احساس پری با برخی بیماری های رحمی-لگنی مانند توده های ناحیه آدنکس، عفونت های داخل لگنی، دردهای قاعدگی و چگونگی خونریزی رحمی وجود دارد که بیشتر این علائم در سندرم روده تحریک پذیر دیده می شود.
علل متفرقه سوءهاضمه
عوامل مختلف زمینه ای مانند چاقی، جنس مؤنث و کهولت سن، بیماری های خلقتی مانند کوچکی معده و ورود صفرا به معده از طریق منفذ غیرطبیعی، بیماری های مغزی، بیماری های قلبی-عروقی، عوامل دارویی و قصور پزشکی از دیدگاه طب سنتی ایران می تواند موجب سوءهاضمه شود. در برخی موارد تجویز داروهای مختلف مانند مسهلات و معرقات قوی، درمان های مختلف غیرضروری مانند خون گیری زیاد ممکن است آسیب های جدی به قوای مختلف بدن وارد آورده و ایجاد اختلالات هضمی کند. برخی از عوامل زمینه ای ایجادکننده سوءهاضمه مانند چاقی و افزایش شاخص توده بدنی، میانسالی، سالمندی و برگشت صفرا دارای شواهدی در مطالعات نوین است. همچنین از علل سوءهاضمه، تجویز داروهای مختلفی مانند الکل، آسپیرین و داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی و … است که این داروها با مکانسیم های مختلفی مانند ایجاد التهاب، خونریزی مخفی و آشکار گوارشی و تأثیر بر پروستاگلاندین ها و … میتواند سوءهاضمه را ایجاد کند.
در پایان باید تاکید کرد که ﺍﺯ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻃﺐ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺧﻴﻞ ﺩﺭ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺭﺍ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺁﺳﻴﺐ رسانی ( عوامل تغذیه ای) و عوامل دارای آسیب دائمی تقسیم کرد. ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺍﻱ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﻣﻮﺭ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺭﻭﺣﻲ-ﺭﻭﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺍﺑﺘﺪﺍﻱ ﺣﻴﺎﺕ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮﺍﺕ ﺳﻮء ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺑﺪﻥ ﻭﺍﺭﺩ ﻛﻨﺪ. ﺍﻳﻦ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺭ ﺩﺭﺍﺯ ﻣﺪﺕ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻭ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻧﺎﺷﻲ ﺍﺯ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺧﻠﻘﺘﻲ ﺩﺭ ﺑﺪﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﺧﺘﻼﻻﺕ ﺩﺍﺋﻤﻲ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﺍﺭﺷﻲ ﻭ ﻏﻴﺮﮔﻮﺍﺭﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ. ﺳﭙﺲ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺍﺋﻤﻲ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﺍﺭﺷﻲ، ﻗﻠﺒﻲ ﻋﺮﻭﻗﻲ، ﻭ … ﺗﻮﺃﻡ ﺑﺎ ﺭﻭﻧﺪ ﻗﺒﻠﻲ، ﻓﺮﺩ ﺭﺍ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺩﺭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﻮﺍﻣﻠﻲ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻃﺐ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻘﺶ ﺣﺮﻛﺎﺕ ﺑﺪﻧﻲ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ، ﻧﻘﺶ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻭ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻮﺍﺏ ﻭ ﺑﻴﺪﺍﺭﻱ، ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﺭﺣﻤﻲ، ﺍﺧﺘﻼﻻﺕ ﺩﻳﻮﺍﺭﺓ ﺷﻜﻤﻲ ﻭ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﻌﺪﻩ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﻛﺮﺩ. ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﺳﻮء ﻣﺰﺍﺟﻲ ﻣﻌﺪﻩ، ﺿﻌﻒ ﻭ ﺳﺴﺘﻲ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﻌﺪﻩ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺩﺭ ﻋﻠﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﻭ ﺭﺍﻫﻜﺎﺭﻫﺎﻱ ﺗﺸﺨﻴﺼﻲ ﻭ ﺩﺭﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﻮءﻫﺎﺿﻤﻪ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﺔ ﻋﻤﻠﻜﺮﺩﻱ ﺭﺍﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ.
منبع: مقاله «ﻣﺮﻭﺭﻱ ﺑﺮ ﻋﻠﻞ ﺁﺳﻴﺐ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺍﺯ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻃﺐ ﻧﻮﻳﻦ» از دکتر ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﺎﺑﺎﺋﻴﺎﻥ و همکاران
تهیه و تنظیم: فهیمه آرون
