علل و علائم سوء هاضمه از نظر طب ایرانی چیست؟

يكي از مباحث مهم در منابع طب سنتي، سیستم گوارش و بیماری های آن است. سوءهضم يكي از انواع اختلالات هضمي و بیماری های دستگاه گوارش از منظر طب سنتي می باشد كه مي تواند موجب بسياري از بيماري هاي بدن شود، به طوري كه آن را مادر بيماري ها ناميده اند. علل ایجاد سوء هاضمه و علائم آن در افراد مختلف و همچنین راه های درمان آن در طب ایرانی مورد توجه ویژه قرار گرفته است که در ادامه به توضیح علل و علائم این بیماری شایع می پردازیم.

سوء هاضمه در مطالعات نوین چگونه تعریف می شود؟

 سوءهاضمه شكايتي شايع و عودكننده است كه تعريف آن در مطالعات نوين بر اساس وجود علائمي در بيمار مانند درد معده، سوزش سر دل، ترش كردن، تهوع، استفراغ، نفخ، آروغ و كاهش وزن است.

علل سوء هاضمه در مطاعات نوین:

علل مسبب اين اختلال به دو دستة عضوي و عملكردي تقسيم بندي مي شود.

۱: علل عضوي:

علل عضوی سوءهاضمه شامل زخم پپتيك، بيماري ريفلاكس معدي مروي، سرطان هاي دستگاه گوارش و مصرف داروهاي ضدالتهابي غيراستروئيدي و… است كه مي تواند موجب علائم متفاوتي در بيماران شود.

۲: علل عملکردی:

در سوءهاضمه ی عملكردي كه علت ساختاري خاصي براي توجيه علائم يافت نميشود؛ بر اساس معيارها ممكن است داراي علائم اصلي احساس پري معده بعد از غذا، احساس سيري زودرس، درد و يا سوزش سر دل همراه با علايم حمايتي همچون نفخ، آروغ و تهوع باشند.
در مطالعات نوين يكي از فرضيه هاي بيماري زايي مطرح در ايجاد سوءهاضمه به ويژه نوع عملكردي، عوامل غذايي به خصوص موارد زیر است:

• مقدار و نوع غذاها: احساس پري با مقدار چربي و كالري غذاي هضم شده ارتباط مستقيم و با كربوهيدرات مصرف شده ارتباط معكوس دارد .
• الگوي خوردن: در مطالعات نوين بسياري از بيماران به كاهش علائم آزاردهندة خود با رعايت لقمه هاي كوچك اشاره مي كنند كه البته نتيجة اين الگو، كمتر شدن حجم غذا همراه با كاهش ميزان كالري و چربي است .
• سرعت غذاخوردن: سرعت خوردن غذا و میزان جویدن اهمیت دارد.

موراد تشدید کننده علائم سوء هاضمه عملکردی: 

• سندرم رودةتحريك پذير 
•  نفخ عملكردي،
• عدم تحمل غذايي 
• سوءجذب كربوهيدرات ها
• مصرف فيبر زياد
• عدم تحمل لاكتوز
• مصرف غذاهاي سريع تخميرشونده همچون قارچ و برخي ميوه ها مانند هلو، هنداونه و …
• مصرف برخي مواد شيميايي فعال آسيب رسان به مخاط لولة گوارش مانند ساليسيلات هاي موجود در گوشت هاي مانده و نمك سود.

انواع اختلالات هاضمه از ديدگاه طب سنتي ايران چیست؟

در متون طب سنتي ایران علل وعلائم اين بيماري همواره با دو اختلال ديگر ضعف هضم و تخمه مورد بررسي قرار ميگيرد. در حقيقت اين اختلالات يك طيف بيماري هستند كه علل مشتركي دارند. ضعف هضم، نقطة خفيف اين طيف و تخمه نوع شديد آن است.

۱: ضعف هضم:

در ضعف هضم بيمار با شكايت احساس كشش سر دل و آروغ با بوي و طعم غذاي خورده شده مراجعه مي كند. در اين حالت، غذا در معده طولاني تر از زمان معمول مي ماند ولي در نهايت مواد غذايي به صورت مناسب هضم شده و قابليت جذب را پيدا ميكند.

۲: سوء هضم:

در سوءهضم كه با اسامي فساد هضم، سوءاستمراء و بدگواري در منابع طبي ذكر شده، عمل هضم غذا كامل نبوده و به اين علت موادي با كيفيت هاي بد در بدن توليد مي شود. اين مواد توليدي نامطلوب ميتواند در مراحل بعدي هضم بدن پايه گذار بيماري هاي مختلفي مانند سرطان، بيماري هاي كبدي و پوستي در بدن شوند.

• علائم سوء هضم

بيمار در اين حالت با علائم احساس سنگيني معده، سوزش معده، تهوع، آروغ داراي بوي نامطبوع، نفخ، مدفوع غيرطبيعي و بد بو با قوام غيرطبيعي ممكن است مراجعه كند.

• شديدترين حالت اختلال هضم

 شديدترين حالت اختلال هضمي ،( تُخَمه) است كه در اين حالت غذا در معده هضم نمي شود؛ متعاقب عدم هضم غذا دو حالت ممكن است پيش آيد، يا غذا در معده باقي مانده و با استفراغ خارج شود و يا مواد هضم نشده به صورت اسهال شديد خارج شود.

علت شناسي سوءهاضمه از ديدگاه طب سنتی ایران چیست؟

در بررسي علت اختلالات هاضمه از ديدگاه طب سنتي این علت ها را به دو دسته تعریف کرده اند:
علل خارج بدن: علل تغذیه ای، سبک زندگی
 علل داخل بدن: داخل شكمي معدي، داخل شكمي غيرمعدي ،علل متفرقه

علل خارج بدنی سوء هاضمه کدام است؟

نوع عادات تغذیه ای، شرایط روحی و روانی فرد و وضعیت سبک زندگی افراد از جمله موارد علل حارج بدنی سوء هاضمه می باشد.

علل تغذیه ای

از عوامل مهم خارج بدني ايجادكنندة علائم سوءهاضمه از منظر طب سنتي، علل تغذيه اي است. تنظيم عادات غذايي مانند زمان، مقدار، ترتيب، كيفيت و مزاج غذاها و نوشيدني هاي مصرفي از ديدگاه منابع طب سنتي مهم ترين ملاحظاتي است كه مي تواند در درمان افراد مبتلا به اختلالات هضمي توسط بيماران رعايت شود. عادات غذايي ناشايستي كه مي تواند پايه گذار بسياري از اختلالات هضمي باشد:

• پرخوري و ورود غذاي جديد قبل از هضم غذاي قبلي بدون توجه به اشتهاي واقعي است.
• عدم توجه به كيفيت و زمان هضم انواع غذاهاي مصرفي توأم و در يك زمان است.
• مصرف مداوم غذاهايی با هضم سریع همزمان و يا بلافاصله بعد از غذاهاي ديرهضم كه موجب نوعي از ضعف هضم با حالت نزول سريع غذا از معده مي شود.
• ترك ناگهاني عادات غذايي
• نوشيدن آب نامناسب نظير آب چاه و آب هاي راكد
• حساسيت به لبنيات به خصوص مصرف شير
• تخلية سريع غذا از معده به دليل مصرف خوراكي هايي مانند آلو بخارا و شورباها

علل سبک زندگی

عدم رعايت صحيح اجزاي مختلف سبك زندگي در درازمدت مي تواند موجب اختلالات مختلف بدني از جمله اختلالات هضم شود. ابن سينا اين روند را از علل اختلالات هضمي در آينده ذكر مي كند. موارد زیر اجزاي ضروري زندگي از منظر طب سنتي ايران را شامل مي شود:

• هواي سالم 

هواي تميز يكي از مهمترين عوامل سلامتي انسان است. تغييرات آب و هوايي، هواي بسيار سرد يا بسيار گرم، آلودگي هوا، باد سرد يا باد جنوبي از راه هاي مختلف مي تواند بر هضم مناسب غذا تأثير بگذارد. در بررسي هاي جديد رابطة بين تغييرات آب و هوايي از جمله تغييرات فصول و آلودگي هاي موجود در هوا از راه هاي مختلف مي تواند موجب بسياري از اختلالات رفتاري، شناختي و ناهنجاري هاي مغزي، افزايش تنش ها و افسردگي، كاهش احساس شادكامي و در نتيجه افزايش شيوع و بروز علائم سوءهاضمه شود. يكي از بخش هاي مهم سبك زندگي سالم و متعادل كه بر روي اعضاي بدن به خصوص دستگاه گوارش تأثيرات شگرفي دارد، جنبه هاي سلامت روان است.

• بهداشت روان

در ميان حالات مختلف روحي-رواني، از منظر طب سنتي مهم ترين عوامل در ايجاد اختلالات هضمي غم، خشم وهم است . در بررسي هاي نوين مشخص شده كه علل روانشناختي مانند اختلال اضطرابي گسترده، افسردگي شديد و استرس هاي دوران زندگي به شدت در ايجاد بيماري سوءهاضمه مؤثر است.

• فعاليت و استراحت مناسب

فعاليت هاي بدني و استراحت كافي يكي از اصول شش گانة سلامتي در منابع طب ايراني است. حركت هاي شديد و بيش از اندازه به خصوص حركت هاي شديد بعد از غذا زيان بخش ترين امر براي سلامتي است كه مي تواند موجب اختلالات هاضمه شود. مطالعات نوين مبين آن است كه فعاليت هاي شديد با آثار فيزيولوژيكي همچون بي اثر كردن هضم غذا و يا مايعات، كاهش فعاليت پريستالتيك مروي و تون اسفنكتر تحتاني مري، آسيب به حركت آنترودئودنال و محدوديت جذب كربوهيدرات ها مي تواند موجب حركت غذا قبل از هضم مناسب و عدم تجمع معده و ضمائم آن شود كه نتيجة آن ضعف قوة هاضمه و اختلال در هضم است.

• خواب و بيداري مناسب

تعادل خواب و بيداري از جمله اسباب لازم سلامتي انسان است. بررسی ارتباط سیستم گوارش با خواب نیز بسیار اهمیت دارد. خواب زياد به علت تجمع رطوبات و عدم دفع مواد زائد به خصوص در افراد چاق مي تواند آثار زيان باري بر بدن وارد كند. از طرف ديگر بيداري مفرط نيز به دليل ايجاد كاهش رطوبات بدن، عوارض شديد روحي-رواني، كاهش هضم غذا به ويژه در افراد لاغراندام مي تواند موجب اختلالات هضمي شود. اختلالات خواب از منظر مطالعات نوين ممكن است با اختلالات مختلفي مانند اختلالات روحي-رواني و بيماري هاي جسمي متعدد مانند بيماري هاي قلبي و عروقي، دردهاي مزمن، چاقي و ديابت و … همراه باشد. همچنين در بيماران مبتلا به سوءهاضمة عملكردي مشاهده شد كه اين افراد از خواب ناكافي و اختلال در شروع خواب شكايت بيشتري داشته اند؛ گرچه ممكن است اين حالات به علت اختلالات روحي-رواني آنان نيز باشد.

• حفظ مواد ضروري و دفع صحيح مواد زائد بدن همراه با خوردني ها و آشاميدني ها 

اصل ديگر در حفظ سلامتي انسان، موازنه بين دفع مواد زائد و حفظ مواد ضروري بدن است. مواد زائد ناشي از علل مختلف مانند يبوست مي تواند موجب ايجاد گاز، سنگيني اعضاء، بي اشتهايي، بروز امراض عفونى ناشي از تجمع و تعفّن مواد حبس شده شود. از طرف ديگر دفع بيش از اندازة مواد ضروري بدن به علل مختلف نظير خونريزي هاي قاعدگي، خون گيري غيرضروري ميتواند باعث سردي، خشكي و ضعف قواي بدن شود. بر اساس مشاهدات اخير، يبوست موجب كاهش عمل حمل رودة باريك و كولون شده و در نتيجه فرآيند تخمير توسط باكتري ها، افزايش حجم داخل لوله گوارشي و توليد نفخ را تسريع ميكند. همچنين خونريزي شديد قاعدگي به علت پيدايش كم خوني فقر آهن و متعاقب آن ايجاد سوءجذب مخاطي مي تواند فعاليت دستگاه گوارش را تحت تأثير قرار دهد.

علل داخل بدنی سوء هاضمه از نظر طب سنتی ایران چیست؟

در کنار اهمیت علل خارج بدنی در ایجاد تغییرات ودر وضعیت گوارش و بیماری سوء هاضمه باید به نقش و اهمیت اعضای دخیل در سیستم گوارش نیز اشاره کرد. از جمله علل داخل شکمی علل شکمی معدی، علل شکمی غیر معدی و علل متفرقه است.

علل داخل شكمي- معدي سوءهاضمه

بيماري هاي مختلف معده مانند كوچكي و سفتي معده، وجود آروغ و گاز زياد، زخم ها و انواع سوءمزاج  هاي معده مي تواند باعث اختلال هاضمه شود . از منظر مطالعات نوين، بيماري هاي معدي شامل زخم پپتيك، ريفلاكس معدي مروي، عفونت هليكوباكترپيلوري، گاستروپارزي ها و نئوپلاسم هاي مري-معده مهم ترين علل عضوي موجب سوءهاضمه هستند. از ديدگاه ابن سينا در صورت رد علل سبك زندگي نامناسب نظير علل غذايي و علل عضوي مانند معده، مهمترين علت ضعف هضم، سوءمزاج هاي معده است. در ميان علل سوءمزاجي بيش ترين علل مربوط به سوءمزاج سرد و سپس سوءمزاج تر معده است .
مزاج معده كيفيتي حاكم بر اين عضو است كه در حالت تعادل و سلامت معده داراي بهترين عملكرد خود است و خروج از حالت تعادل را سوءمزاج گويند كه مي تواند موجب ايجاد اختلال هضم با علايم خاص شود. سوءمزاج سرد معده كه شايع ترين اختلال سوءمزاجي ايجادكنندة اختلال هاضمه است، به علت كاهش حرارت مورد نياز هضم معدي، همراه با كندي حركت عضو معده بوده و علائمي مانند عطش كم، پراشتهايي، احساس پري، نفخ و آروغ ترش ايجاد ميكند.
عوامل مهمي از منظر مطالعات نوين در فرآيند مناسب هضم، جذب و عملكرد صحيح آنزيم ها در قسمت هاي مختلف دستگاه گوارش دخيل هستند كه شامل مدت توقف غذا در هر قسمت از دستگاه گوارش، PHو حرارت است. حرارت مناسب معده در عمل هضم بسيار مهم است، در صورت افزايش بيش از حد حرارت (بيش از ۴۵-۵۵سانتيگراد) آنزيم ها شكسته شده و عمل طولاني مدت ندارند و برعكس در صورت كاهش حرارت كمتر از ۳۲سانتيگراد تمام فعاليت هاي شيميايي آهسته مي شود، در نتيجه عمل هضم مختل ميشود.

علل داخل شكمي غيرمعدي سوءهاضمه 

از منظر طب سنتي، علل داخل شكمي متعددي همچون ورم مري، بيماري هاي مختلف كبدي، صفراوي، ورم و بزرگي طحال، بيماري هاي امعايي، بيماري هاي كليوي، امراض رحمي و اختلالات لايه هاي مختلف پوشانندة شكمي ميتواند با ساز و كارهاي مختلفي سوءهاضمه را ايجاد كند.
در مطالعات جديد علل داخل شكمي مختلفي با ساز و كارهاي متفاوتي سوءهاضمه را ايجاد ميكند كه به علت موجود بودن عامل بيماري زاي خاص در تقسيم بندي اختلالات سلامتي به عنوان بيماري محسوب ميشوند. البته اختلالات لايه هاي مختلف پوشانندة شكمي در مطالعات نوين جزو علل نفخ عملكردي آورده شده است و جزو علل سوءهاضمه مشاهده نمي شود. همچنين در بررسي هاي نوين علل رحمي، گزارش هايي از ارتباط بين نفخ، سيري زودرس و احساس پري با برخي بيماري هاي رحمي-لگني مانند توده هاي ناحية آدنكس، عفونت هاي داخل لگني، دردهاي قاعدگي و چگونگي خونريزي رحمي وجود دارد كه بيشتر اين علائم در سندرم رودة تحريك پذير ديده مي شود.

علل متفرقة سوءهاضمه

عوامل مختلف زمينه اي مانند چاقي، جنس مؤنث و كهولت سن، بيماري هاي خلقتي مانند كوچكي معده و ورود صفرا به معده از طريق منفذ غيرطبيعي، بيماري هاي مغزي، بيماري هاي قلبي-عروقي، عوامل دارويي و قصور پزشكي از ديدگاه طب سنتي ايران مي تواند موجب سوءهاضمه شود. در برخي موارد تجويز داروهاي مختلف مانند مسهلات و معرقات قوي، درمان هاي مختلف غيرضروري مانند خون گيري زياد ممكن است آسيب هاي جدي به قواي مختلف بدن وارد آورده و ايجاد اختلالات هضمي كند. برخي از عوامل زمينه اي ايجادكنندة سوءهاضمه مانند چاقي و افزايش شاخص تودة بدني، ميانسالي، سالمندي و برگشت صفرا داراي شواهدي در مطالعات نوين است. همچنين از علل سوءهاضمه، تجويز داروهاي مختلفي مانند الكل، آسپيرين و داروهاي ضدالتهابي غيراستروئيدي و … است كه اين داروها با مكانسيم هاي مختلفي مانند ايجاد التهاب، خونريزي مخفي و آشكار گوارشي و تأثير بر پروستاگلاندين ها و … ميتواند سوءهاضمه را ايجاد كند.
 
در پایان باید تاکید کرد که ﺍﺯ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻃﺐ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺧﻴﻞ ﺩﺭ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺭﺍ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺁﺳﻴﺐ رسانی ( عوامل تغذیه ای) و عوامل دارای آسیب دائمی تقسیم کرد. ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺍﻱ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﻣﻮﺭ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺭﻭﺣﻲ-ﺭﻭﺍﻧﻲ ﺍﺯ ﺍﺑﺘﺪﺍﻱ ﺣﻴﺎﺕ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮﺍﺕ ﺳﻮء ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺑﺪﻥ ﻭﺍﺭﺩ ﻛﻨﺪ. ﺍﻳﻦ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺭ ﺩﺭﺍﺯ ﻣﺪﺕ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻭ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﻧﺎﺷﻲ ﺍﺯ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺧﻠﻘﺘﻲ ﺩﺭ ﺑﺪﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﺧﺘﻼﻻﺕ ﺩﺍﺋﻤﻲ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﺍﺭﺷﻲ ﻭ ﻏﻴﺮﮔﻮﺍﺭﺷﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ. ﺳﭙﺲ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺩﺍﺋﻤﻲ ﺁﺳﻴﺐ ﺭﺳﺎﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﺍﺭﺷﻲ، ﻗﻠﺒﻲ ﻋﺮﻭﻗﻲ، ﻭ … ﺗﻮﺃﻡ ﺑﺎ ﺭﻭﻧﺪ ﻗﺒﻠﻲ، ﻓﺮﺩ ﺭﺍ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ. ﺩﺭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﻮﺍﻣﻠﻲ ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻃﺐ ﺍﻳﺮﺍﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﻘﺶ ﺣﺮﻛﺎﺕ ﺑﺪﻧﻲ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ، ﻧﻘﺶ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻭ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻮﺍﺏ ﻭ ﺑﻴﺪﺍﺭﻱ، ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﺭﺣﻤﻲ، ﺍﺧﺘﻼﻻﺕ ﺩﻳﻮﺍﺭﺓ ﺷﻜﻤﻲ ﻭ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﻌﺪﻩ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻥ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﻛﺮﺩ. ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﺑﻴﻤﺎﺭﻱ ﻫﺎﻱ ﺳﻮء ﻣﺰﺍﺟﻲ ﻣﻌﺪﻩ، ﺿﻌﻒ ﻭ ﺳﺴﺘﻲ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﻌﺪﻩ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺩﺭ ﻋﻠﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﻭ ﺭﺍﻫﻜﺎﺭﻫﺎﻱ ﺗﺸﺨﻴﺼﻲ ﻭ ﺩﺭﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﻮءﻫﺎﺿﻤﻪ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﺔ ﻋﻤﻠﻜﺮﺩﻱ ﺭﺍﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ. 
 
منبع: مقاله «ﻣﺮﻭﺭﻱ ﺑﺮ ﻋﻠﻞ ﺁﺳﻴﺐ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ ﺍﺯ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻃﺐ ﻧﻮﻳﻦ» از دکتر ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﺎﺑﺎﺋﻴﺎﻥ و همکاران
تهیه و تنظیم: فهیمه آرون