سلامت روان از منظر طب ایرانی

امروزه توجه اندیشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف بر جسم و اعضای مختلف بدن جلب شده است. تحقیقات فراوانی در زمینه پسيکونوروایمونولوژی (Psychoneumoimmunology) (به معنای رشته ای که به صورت اختصاصی در زمینه تاثیر روان بر ایمنی و سلامت جسم بدن می پردازد) و نقش حالات روانی بر سیستم عصبی و سیستم دفاعی بدن در حال انجام است. بهبود احوال روانی انسان می تواند دفاع تخصصی سلول های ایمنی را افزایش داده و بسیاری از بیماری های مزمن را تحت تأثیر قرار دهد. روان انسان مانند کوه یخی است که تنها بخش بسیار کوچکی از آن قابل دیدن است و بخش عظیم آن در اعماق قرار دارد؛ در واقع بخش پنهان و عمیق آن است که موجب حرکات بخش آشکارش می گردد.‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ با توجه به محيط پر استرس امروز، تأثير حالات روحی بر سلامت یا بیماری افراد اجتناب ناپذیر است. در بین حالات روحی و روانی، هیجانات از مهم ترین مباحث حیطه روانشناسی است و از برجسته ترین هیجانات در بررسی های روانشناسی، خشم، ترس، اندوه و شادی را می توان نام برد. در روانشناسی مدرن خشم یک احساس درونی است و وقتی ایجاد می شود که فرد آگاهانه تصمیم می‌گیرد تا رفتار یا تصورات تهدیدآمیز خارجی را متوقف کند. خشم دارای سه بعد فیزیولوژیکی، رفتاری و شناختی است. پاسخ های فیزیولوژیکی خشم شامل افزایش ضربان قلب و فشار خون، افزایش سطح خونی آدرنالین و نورآدرنالین، افزایش آمادگی بدنی و افزایش تعریق است. اثرات رفتاری خشم شامل تغییرات چهره و نحوه حرف زدن و نشان دادن دندان ها است و حالات شناختی آن شامل مقصر دانستن دیگران، بی عدالتی، خطاهای عمدی و ارزیابی های نادرست است.

در مکتب طب سنتی ایران نیز همچون روانشناسی مدرن به شرایط روحی و بدنی فرد در بین اصول شش‌گانه ضروری (سته ضروریه) برای سلامتی توجه شده است. اصول شش‌گانه ضروری در طب سنتی ایران از جایگاه ویژه‌ای در طب نظری و عملی برخوردار است. سته ضروریه شامل آب و هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، خواب و بیداری، حرکت و سکون، احتباس و استفراغ و اعراض نفسانی می‌باشد و اعراض نفسانی به  بخش های مختلف تقسیم شده است که مهمترین آنها خشم، شادی، ترس و غم و اندوه می باشد. حالات روانی یا اعراض نفسانی مهم‌ترین نقش را در بین سته ضروریه برای حفظ سلامتی و درمان بیماری برعهده دارند، زیرا به سرعت، قوا و افعال را تحت تاثیر قرار می‌دهند، در حالی که موارد دیگر (مانند داروها) برای اثر بخشی احتیاج به زمان دارند.

نفس و روح حَیَوانی:

حیات و آنچه متعلق به آن است مانند حس و حرکت، تغذیه و تنمیه(رشد بدن)، تولید مثل و غیر آن، ناشی از تعلق و رابطه نفس با بدن است. این رابطه توسط روح حَیَوانی(حیاتی) که قابلیت بسط و قبض دارد انجام می‌گیرد؛ به عبارت دیگر این روح حیوانی است که در اعضا نفوذ می‌کند و آن ها را برای قبول قوت های دیگر بدنی مانند روح نفسانیه و روح طبیعی مهیا و مستعد می‌سازد و تا قوت حیوانی به توسط روح حیوانی به اعضا وارد نشود، اعضا قبول قوت نفسانی که مبدأ حس و حرکت است و همچنین قبول قوت طبیعی که وظیفه آن تصرف در غذا است را نمی‌کنند.

اعراض نفسانی:

اعراض نفسانی بخشی از اصول شش‌گانه ضروری است. اعراض نفسانی عبارت از حالاتی است که عارض نفس شود و به دنبال تاثیر آن حالات، انفعالاتی در نفس ایجاد شود. در حقیقت قوت حیوانی و به تبع آن روح حیوانی از انفعال نفس متاثر شده و موجب تغییراتی در بدن می‌شود که به آن اعراض نفسانی می‌گویند.

حرکت و سکون نفسانی:

از آنجا که حالات نفسانی موجب حرکت حرارت غریزی و ارواح (به خصوص روح حیوانی) و خون به سمت داخل یا خارج بدن می‌شود، به آن حرکات نفسانی نیز می‌گویند و در صورتی که این حرکات نباشند، به آن سکون نفسانی گویند.

انواع حرکات نفسانی:

حرکات نفسانی شامل خشم، ترس، شادی، اندوه، نگرانی و خجالت است. خشم عبارت است از حرکات ناگهانی نفس به خارج برای دفع امر نامطلوب. ترس به معنای حرکت ناگهانی نفس به داخل برای فرار از امر نامطلوب است. شادی یعنی حرکت تدریجی نفس به خارج برای درک امر نامطلوب. غم عبارت است از حرکت تدریجی نفس به داخل برای دوری از امر نامطلوب. در نگرانی و خجالت هم، حرکات نفس گاه به داخل و گاه به خارج است. کلیه این حالات می توانند بر بسیاری از عملکردهای جسمی تاثیر بگذارند

اهمیت اعراض نفسانی:

زکریای رازی در باره اعراض نفسانی می‌گوید: «سزاوار است که طبیب همیشه بیمارش را به بهبودی امیدوار سازد، هرچند خود مطمئن نباشد، زیرا مزاج جسم تابع اخلاق نفس است. بنابراین طبیب باید روحیه بیمار را بالا ببرد و بکوشد تا از طریق طب نفسانی، خوف و ترس را از وی برطرف سازد تا به حول و قوه الهی بیمار شفا یابد».

بوعلی سینا نیز در بخش اول از جلد سوم کتاب قانون، آگاهانه بر این حقیقت اذعان کرده و می‌گوید: «ما عاشق را دیده‌ایم که از لاغری پا فراتر نهاده به حد پژمردگی رسیده و به بسیاری از بیماری‌‌های دشوار و مزمن گرفتار آمده و به تب های بلند مدت دچار شده و همه اینها از ناتوان شدن نیرو بوده که از عشق کشیده ولی همین که به معشوق خود رسیده است، نیروی از دست رفته را بازیافته و معلوم شده است که مزاج انسان گوش به فرمان و مطیع پندارهای روانی است».

با استناد به مطالب گفته شده، مشخص است که حالات روحی و روانی نقش بسیار مهمی در سلامتی و بیماری داشته و تغییرات شگرفی در بدن ایجاد می‌کند.

منافع و مضرات اعراض نفسانی:

• خشم: خشم معتدل، خون، روح و حرارت غریزی را در بدن می‌گستراند. خشم شدیداً بر روی صفرا تاثیر می‌گذارد و رنگ روی را زرد می‌کند. همچنین خشم موجب تسخین (گرم کردن)، تجفیف (خشک شدن)، تقویت صفرا و رقیق شدن خون در بدن می‌شود. حرکت و خروج ناگهانی حرارت غریزی در خشم سبب برودت درون می‌شود؛ لذا افراط در غضب باعث تحلیل حرارت غریزی، سوختن صفرا و زرد شدن رنگ رخسار و غش یا حتی مرگ می‌شود. خشم برای فرد محرور (گرم مزاج) مضر است اما برای فرد مبرود (سرد مزاج) و مرطوب مفید است.
• شادی: شادی اگر به اندازه باشد روح و حرارت غریزی را برافروخته، در تن پراکنده می‌کند و می‌تواند باعث چاق شدن بدن و برافروخته شدن رنگ روی شود و اثر پیری را بر بدن کم رنگ تر کند. لذت و شادی مزاج را گرم و تر می‌کند و موجب افزایش نیرو در بدن می‌شود. همچنین باعث می‌شود تا بدن از غذا بهره بیشتری ببرد و بیماری ها از تن دفع شود.
• غم، اندوه و ترس: اندوه و ترس خون و حرارت غریزی را به قعر تن بازمی‌گرداند، زیرا طبع می‌خواهد که از آن ها دور باشد. غم و اندوه و ترس باعث می‌شوند که رنگ چهره زرد و غمگین شود و اگر از حد بگذرد، حرارت به درون دل بازمی‌گردد و دل منقبض شده و حرارت درون آن خفه می‌شود و فرد با مرگ ناگهانی می‌میرد. غم و اندوه و ترس بیش از اندازه مزاج را سرد و خشک می‌کنند و رنگ چهره را زرد و رونق و تازگی را از بین می‌برند. بر خلاف شادی، این حالات روحی قوت ها را ضعیف کرده و به سبب ضعف قوت، فرد را مستعد بیماری می‌کنند و موجب می‌شوند تا اثر پیری زودتر نمایان شود.

طب سنتی ایران نیز همانند طب جدید برای هر یک از حالات روحی تعریف مجزا قایل است و به روشنی ارتباط تنگاتنگ این حالات و بدن و تاثیر و تاثر هر یک را مشخص کرده است.

برای شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی در هر فرد می‌توان تاثیر این حالات را بر وی پیش‌بینی و ارزیابی و زمینه بهبود و کنترل عواطف و حالاتزروانی او را فراهم کرد. به عنوان مثال در شخصی که مزاجش سرد و خشک است، غم و اندوه و ماتم اثرات سوء دارد و حتی می‌تواند او را تا سر حد بیماری ببرد و اگر سوء مزاج سوداوی داشته باشد علایم او را تشدید می‌کند. برعکس برای این شخص رفتارهایی که با کمی هیجان و نگرانی همراه باشد مناسب است و لازم است این فرد گهگاهی خود را در معرض این حالات قرار دهد؛ یا مثلا شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلا به سوء مزاج صفراوی است باید سعی کند کمتر در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان و یا خشم او شود.

در مورد تاثیر بدن بر هیجانات نیز می‌توان گفت که همچنان که هیجانات، مزاج ها و حال‌های بدن را تغییر می‌دهد، مزاج تن نیز بر حالت های روحی و روانی موثر است؛ اما از آنجا که نفس بر تن مسلط است، تغییر حال‌های بدنی به سبب تغییرات نفس قوی تر است و تغییر حالت های نفسانی به سبب تغییرات مزاج تن ضعیف تر و به همین دلیل است که گرم و تر شدن مزاج بدنی به سبب شادی روان، آشکارتر از شاد شدن روح است به سبب گرمی و تری مزاج بدن.

همانطور که تصور مسائل شادی بخش یا ترسناک می‌تواند باعث ایجاد آثاری در بدن شود، تصور صحت یا مرض و مداومت بر آن هم می‌تواند منجر به سلامتی یا بیماری واقعی شود. از این رو تسلط بر حالات نفسانی و واکنش معقول در برابر پیشامدها بسیار مهم است. باید سودها و زیان های حالات روانی گوناگون مانند غم و شادی، ترس و خشم را شناخت تا بتوان با همه نیرو در جهت حفظ تندرستی و مبارزه با بیماری ها کوشش کرده و سلامت را به فرد بازگرداند.

***

منبع: مقاله مروری بر هیجانات در طب سنتی ایران (محمود مصدق)

تنظیم: سینا جوانبخت