رساله ذهبيّه – پژوهشی در اعتبار رساله ذهبيّه
*نتيجه ارزيابي سند:
از مطالب پيشين، معلوم مي‌گردد که سند رساله ذهبيه، معتبر نيست؛ زيرا راوي اوّل و مشترک در اسناد، تضعيف شده است. افزون بر اين، بقيۀ اجزاي سند نيز داراي اشکال هستند.
۴-بررسي متن رساله
ممکن است برخي با ادّعاي تساهل و عدم سخت‌گيري در مطالب غير فقهي، ضعف سندي رساله ذهبيّه را توجيه کنند. در جواب مي‌گوييم که اين ادّعا در موردي صحيح است که قراين متني، اعتبار متن حديث يا مضمون آن را اثبات کنند.
در اين موارد، بررسي شواهد و قراين درون‌متني و برون‌متني که سبب کاهش يا افزايش اعتماد بر متن مي‌گردد، اهميت بيشتري مي‌يابد. در اين مختصر، به قراين کاهندۀ اعتماد اشاره مي‌کنيم و ميزان اعتماد بر اين متن را مي‌کاويم:
۱.قراين برون‌متني
الف) مشابهت با متون طبّي معاصر با امام رضا: مقايسۀ متن رساله ذهبيّه با ديگر متون طبّي دورۀ هارون و مأمون، معلوم مي‌کند که اين رساله نيز نوشتاري همانند آنهاست و مطلب خاصي افزون بر آنها ندارد. از اين رو، اعجاب مأمون از اين رساله و فرمان به نوشتن آن با آب طلا و ناميده شدن آن به رساله ذهبيّه يا مذهّبه، چندان موجّه نيست؛ زيرا مطالب موجود در آن، از جمله متون رايج در طبّ کهن و سنّتي بوده است.
مقايسۀ تفصيلي اين رساله با کتاب‌هايي همچون الرسالة الهارونية، نگاشتۀ مسيح بن حکم دمشقي، التذکرة المأمونية في منافع الأغذية، نگاشتۀ جبرئيل بن بختيشوع و رسالة بختيشوع للمأمون العبّاسي في تدبير البدن، نشان دهندۀ نزديکي کامل متون و حتّي مشابهت در الفاظ است .
ب) عدم امکان حضور ابن بختيشوع: اين جلسه در هر کجا که تشکيل شده باشد، بايد در حدود سال‌هاي ۲۰۱ تا ۲۰۳ق، يعني پس از حرکت امام رضا (ع) از مدينه به سمت خراسان و قبل از شهادت ايشان اتّفاق افتاده باشد؛ در حالي که بنا بر گزارش‌هاي تاريخي، جبرئيل بن بختيشوع در اين سال‌ها به دستور مأمون و به اتّهام همکاري با امين، در «حضرة» زنداني بوده است. او در همان سال‌ها از زندان آزاد شد؛ ولي هنگام ورود مأمون به «حضرة» در سال ۲۰۵ ق، او از کار پزشکي نيز ممنوع شد.
ج) عدم استناد فقيهان و محدّثان تا قرن دوازده: فقيهان و محدّثانِ قبل از علاّمه مجلسي هيچ گزارشي از اين کتاب نقل نکرده‌اند:
۱.در طريق شيخ طوسي به رساله ذهبيّه ، از شيخ صدوق نيز ياد شده است. شيخ صدوق در کتاب ويژۀ خود براي امام رضا (ع) با نام عيون أخبار الرضا(ع) از مجالس امام ياد کرده و مناظرات ايشان را به تفصيل آورده است، ولي هيچ اشاره‌اي به اين مجلس، سخن امام و رساله ذهبيه نکرده است.
۲.شيخ طوسي در فرع مربوط به جواز چند آميزش بدون غسل، با استناد به اجماع و يک روايت، آن را جايز شمرده و اشاره‌اي به روايت مخالف موجود در رساله ذهبيّه نکرده است.
۳.سيد ابن طاووس که کتابخانۀ شيخ طوسي در اختيار ايشان بوده است، در کتاب الأمان من اخطار الأسفار و الأزمان، دو رساله در بارۀ حفظ الصحّة گزارش کرده است:
الف. رسالۀ قسطا بن لوقاي بعلبکي،
ب. رسالۀ برء الساعة نگاشتۀ محمد بن زکرياي رازي (م۳۱۳ق)؛
با اين وجود، جناب سيد ابن طاووس رساله ذهبيّه را ـ که در همين موضوع است و بخشي از آن، مشابه رسالۀ قسطا بن لوقا است ـ نقل نکرده و حتّي بدان اشاره نيز ننموده است. با توجّه به کرنش جناب سيد ابن طاووس در مقابل متون نقلي، مي‌توان اطمينان يافت که ايشان اين رساله را از امام رضا نمي‌شمرده است.
۴.مرحوم محقّق کرکي (م۹۴۰ق) _ که نسخۀ رساله ذهبيّه توسط ايشان استنساخ شده و به دست علاّمه مجلسي رسيده است _ نيز در کتاب فقهي گستردۀ خويش، يعني جامع المقاصد، به اين رساله استناد نکرده است.
۵.همگام با اين بزرگواران، هيچ يک از فقيهان يا محدّثان قبل از دورۀ علاّمه مجلسي، به اين رساله استناد نکرده‌اند؛ يعني فقهاي پيشين يا اين رساله را نمي‌شناخته‌اند و يا آن را به عنوان حديث نمي‌پذيرفته‌اند. اين نکته، بسيار عجيب مي‌نمايد که نگاشته‌اي از معصوم وجود داشته باشد و در طول حدود هفتصد سال، هيچ گزارشي از آن در مصادر حديثي نقل نشود.
پس از انتشار اين رساله در بحار الانوار ، برخي از فقيهان همچون فاضل هندي (م۱۱۳۷ق)، شيخ يوسف بحراني (م۱۱۸۶ق)، ملّا احمد نراقي (م۱۲۴۵ق)، و محمّد حسن نجفي (م۱۲۶۶ق)، به اين رساله استناد کرده‌اند.
۲. قرينه‌هاي درون‌متني
الف)تشکيل جلسه در نيشابور: در بيشتر گزارش‌ها از تشکيل اين جلسه در نيشابور سخن گفته شده است؛ در حالي که امام رضا هيچ‌گاه به همراه مأمون در نيشابور حضور ند‌اشته‌اند. آن گاه که امام رضا از مدينه به نيشابور وارد شدند، مأمون در مرو بود و آن هنگام که ايشان همراه با مأمون از مرو به خراسان بازگشتند، امام رضا قبل از رسيدن به نيشابور، در قريۀ سناباد به شهادت رسيدند.
ب)خوردن ترياق اکبر: يکي از بخش‌هاي بحث برانگيز رساله ذهبيّه ، سفارش نويسنده به مأمون در بارۀ خوردن ترياق اکبر بعد از حجامت است. ترياق اکبر (فاروق)، دارويي ترکيبي است که توسط اندروماخس، طبيب يوناني ابداع شده و از اثر درماني خارق العاده‌اي برخوردار است. اجزاي اصلي اين دارو، عبارت اند از: شراب، گوشت مارِ افعي و جندبيدستر که بيضۀ يک نوع سگ است. خوردن اين دارو به سبب دارا بودن اجزاي نجس و حرام، جايز نيست.
نکتۀ جالب، آن که محقّق کرکي ـ که نسخۀ اصلي رساله ذهبيّه به خط ايشان است، نيز ترياق اکبر را حرام شمرده و آن را فاقد ماليت دانسته است. علامه مجلسي در توجيه اين قسمت از رساله ذهبيّه نوشته است: ترياق اکبر را بايد بر ترياقي حمل کرد که داراي اجزاي حرام نباشد. برخي ديگر از شارحان رساله ذهبيّه نيز نوشته‌اند: در حالت غير اضطرار، بايد ترياق اکبر بدون اجزاي حرام مصرف شود.
به نظر مي‌رسد که اين توجيه، تمام نباشد؛ زيرا: اولاً، ترياق اکبر، نامي مشهور براي دارويي خاص است. اگر مراد نويسندۀ رساله از آن، نبودن اجزاي حرام و نجس باشد، بايد به صراحت بيان شود. ثانياً، بو علي سينا در بارۀ اين دارو نوشته است:
پزشکان بسياري تلاش کردند تا اجزاي ترياق فاروق را کم و زياد کنند و ترکيب جديدي توليد نمايند و نام خود را جاودانه سازند، ولي موفق نبودند؛ زيرا اثر جاوديي و معجزه‌آساي آن فقط در همان ترکيب اوّليه وجود دارد. از اين سخن معلوم مي‌شود که ترکيب اين دارو، با چنين خواصّي غير قابل تغيير است.
ج)حجامت و دورۀ آن: در اين رساله آمده است که فاصلۀ حجامت بايد به مقدار گذشت ساليان عمر شخص باشد. فرد بيست‌ساله، هر بيست روز حجامت کند و فرد سي ساله و چهل ساله، پس از گذشت سي يا چهل روز. اين دستور، با تجويز پزشکان در فاصلۀ بين دو حجامت، عدم حجامت پس از شصت سال، عدم حجامت کودک کمتر از دو سال و بيش از شش سال و… منافات دارد.
د)عدم خوردن صبحانه و شام: در رساله ذهبيّه ، توصيۀ غذايي به مأمون اين گونه است: يک روز، تنها يک وعده غذا پس از هشت ساعت از برآمدن آفتاب و روز ديگر، دو وعده غذا صبحانه و شام. يعني سه وعدۀ غذا در دو روز.
اين دستور غذايي، با روايات فراواني که توصيۀ اکيد به خوردن شام (عشا) دارند، در تعارض است. روايات ما تأکيد بر عدم ترک شام دارند؛ در حالي که پزشکان کهن، بر ترک خوردن شام اصرار داشته‌اند. جالب آن که دستور غذايي سه وعده غذا در دو روز، دستوري پزشکي است که توسط پزشکان سنّتي بر آن تأکيد شده است.
همچنین در قسمتي از رساله ذهبيّه آمده است: «کذا أمر جدّي محمّد علياً في کلّ يوم وجبة و في غدة وجبتين». اين سخن نيز شاذ است و مؤيدي در متون روايي ندارد. روايات توصيه کننده به صبحانه و شام نيز با آن تعارض دارند.
هـ)ادبيات رساله ذهبيّه : ادبيات به کار رفته در رساله ذهبيّه ، تفاوتي آشکار با روايات طبّي شيعه دارد؛ همچنان که مشابهت تام با نگاشته‌‌هاي طبّ يوناني و هندي دارد؛ اگر چه در برخي از موارد با آن نيز مخالف است.
و) واژگان به کار رفته در رساله ذهبيّه : اين واژگان نيز با واژگان روايات طبّي، متفاوت و با واژگان مصادر پزشکي، مشابه است؛ واژه‌هايي همچون: قرن الأيل، کزمازج، حبّ الأثل، ملح أندراني، أقاقيا، سکباج، مرزنجوش، شيرخشت، آبزن، تمريخ و ثجير العصفر و….
بسياري از اين واژه‌ها فارسي و برخي نيز ويژۀ پزشکان يونان و غير يونان بوده و در روايات طبّي نيز به آنها اشاره نشده است.
ز)تفاوت عبارات رساله ذهبيّه با مبادي علم امام: در مقدمۀ رساله ذهبيّه ، آگاهي نويسنده از اين امور، بنا بر تجربۀ شخصي و اختبار (آزمايش) دانسته شده است: عندي من ذلک ما جربته و عرفت صحته بالاختبار و مرور الأيام، مع ما وقفني عليه من مضي من السلف مما لا يسع الانسان جهله، و لايعذر في ترکه، و أنا أجمع ذلک مع ما يقاربه مما يحتاج الي معرفته.
روشن است که اين عبارت، با مبادي علم امام و دانش‌افزايي غيبي او تفاوت آشکار دارد. جالب آن که اين عبارت، مشابهت فراواني با عبارت مسيح بن حکم دمشقي، پزشک مخصوص هارون الرشيد، در کتاب الرسالة الهارونيه دارد. او در توصيف نگاشتۀ خويش نوشته است: هذا ما بلغت تجربته و اختبرته و وقفت علي اکثره و ما لم اخبر به اخذته عن الثقات من أهل الدين و الورع.
**نتيجه ارزيابي
۱)با توجه به اين که به رساله‌اي با نام «رساله ذهبيّه» يا «طبّ الرضا» در مصادر کهن شيعي اشاره شده است، بنا بر اين احتمال صدور رساله‌اي اين گونه از امام رضا (ع) منتفي نيست؛ ولي انتساب کتاب «الرسالة الذهبيه» موجود، به امام رضا (ع) ثابت نيست و نمي‌توان با آن به عنوان «سنّت» روبه‌رو شد و بدان عمل کرد؛ زيرا افزون بر تضعيف راوي اوّل، افتادگي در اسناد نيز دارد و ممکن است به تحريف يا تصحيف دچار شده باشد.
۲)قراين درون‌متني و برون متني نيز اعتماد بر اين رساله را کاهش مي‌دهد.
۳ناآشنايي فقهاي پيشين و حتّي اطبّاي شيعه با اين کتاب، همسان بودن آن با ديگر آثار پزشکي نگاشته شده در آن دوره، تنافي برخي از مطالب آن با يافته‌هاي روايي و پزشکي، تجويز خوردن «ترياق فاروق» در غير حالت ضرورت و اضطرار با وجود آن که از اجزاي حرام و نجس تشکيل شده است و… از قرايني است که اعتماد بر اين متن را کاهش مي‌دهد.
←خرید کتاب
←دانلود این مقاله
منبع:
سيد محمدکاظم طباطبايي – هادي نصيري
کتاب جستارهایی در اعتبارسنجی و فهم روایات طبی
