زرشک درختی همیشه سبز و پهن برگ است که میوه های سرخ رنگ بیضی شکل دارد. در تصور عموم زرشک بیشتر ماده خوراکی است که غذاهایی مثل آش زرشک، زرشک پلو با مرغ و شربت زرشک و… با آن تهیه می شود. اما به غیر از مصرف غذایی زرشک برای مصارف دارویی بیشتر از 200 سال است که شناخته شده است. این گیاه خاصیت سم زدایی و همچنین ویژگی آرام بخشی دارد. گرچه به طور معمول در خانه هر ایرانی زرشک پیدا می شود اما در کنار دانستن طرز تهیه غذاها با زرشک بهتر است خواص و فواید زرشک را نیز بدانید.
مشخصات گیاه شناسی زرشک چیست؟
زرشک با نام انگلیسی Barberry و با نام علمی Berberis Vulgaris L. میوه‌ی درختچه‌ای است که بلندی آن بین 1 تا 4 متر است و گونه‌های بسیار زیادی دارد. این درختچه دارای شاخه‌های فراوان، نسبتاً نازک، خاردار و قرمز مایل به قهوه‌ای است. برگ‌های درخچه‌ی زرشک، معمولاً بیضی شکل و گاه لوزی شکل‌اند و دندانه‌های ارّه‌ای شکل و تیغچه‌دار دارند. گل‌های این درختچه زرد و کوچک و آویزان هستند و به صورت خوشه‌ای می‌رویند. میوه‌های درختچه‌ی زرشک بسیار کوچک، بیضی گون، کمی کشیده و گوشتی هستند و دارای طعمی ترش می‌باشند و به صورت خوشه‌ای رشد می‌کنند. این میوه‌ها ابتدا سبز مایل به زرد هستند ولی پس از رسیدن کامل، قرمز می‌شوند. میوه رسیده بعضی از گونه‌های زرشک، بنفش است. میوه درختچه‌ی زرشک یا هسته ندارد و یا دارای دو هسته بسیار کوچک است. بهترین زرشک، زرشک بدون هسته می‌باشد. طبیعت زرشک بی‌دانه از حکمای طب سنتی ایران سرد و خشک است.
زرشک در چه شهرهایی می روید؟
کشورهای ترکیه، ترکمنستان، ارمنستان و ایران از محل‌های اصلی رویش این گیاه می‌باشند. گونه‌های مختلف زرشک در ایران می‌روید. برخی از این گونه‌ها در دامنه‌های جنوبی البرز، مازندران، گلستان، گیلان، فارس، اصفهان، سمنان، خراسان و آذربایجان شرقی می‌روید.
خواص و فواید زرشک از منظر طب ایرانی چیست؟
زرشک خواص فراوانی دارد که در ادامه به چند نمونه اشاره می گردد:
- زرشک قابض
- مقوی کبد و قلب
- مسکن عطش
- مسکن حرارت کبد و معده
- صفرابر
- بندآورنده‌ی سیلان خون از بواسیر
- جلوگیری از خونریزی مزمن
- جلوگیری از ریختن فضولات به اعضای بدن
طریقه مصرف زرشک برای مزاج های مختلف چگونه است؟
با توجه به سرد بودن زرشک مصرف ان برای سردمزاجان توصیه نمی شود و برعکس توصیه مناسبی برای افراد گرم مزاج می باشد.
- برای گرم مزاجان و افرادی که دارای مزاج گرم و خشک (صفراوی) می‌باشند بسیار مفید است.
- در مورد اشخاص سرد مزاج اگر آن را با مخلوط داروهای گرم مانند سنبل الطیب یا دارچین بخورند،
زرشک برای چه موارد درمانی به کار می رود؟
- برای تقویت و رفع انسداد کبد سرد بسیار مفید واقع می‌شود
- دم کرده‌ی آن مقوی کبد سرد است
- اگر دم کرده‌ی زرشک با سرکه خورده شود درد کبد و انسداد مجاری کبد و ورم آن را مرتفع می‌سازد
- اگر از جوشانده آن در آب یا گلاب، چند قطره در چشم ریخته شود، رطوبت‌های جاری از چشم را خشک می‌سازد
- خوردن زرشک با زعفران ادرار آور است و به رفع سفتی کبد کمک می‌کند
- آب زرشک، تهوع و قی را بهبود می‌بخشد
مضرات زرشک از منظر طب ایرانی چیست؟
زرشک و فرآورده‌های آن برای اشخاصی که سرفه می‌کنند خوب نیست و از این رو باید با عسل میل شود. برای افرادی که دارای مزاج سرد و تر هستند و همچنین افرادی که مزاج سرد و خشک دارند مناسب نیست. همچنین افراد مبتلا به قولنج، ریاح و یبوست نیز باید از مصرف زرشک خودداری کنند.
مصلحات زرشک چیست؟
از مصلحات زرشک می‌توان به شکر، شیرینی جات و میخک برای سردمزاجان اشاره نمود.
منبع: کتاب معارف گیاهی (حسین میرحیدر)، کتاب علم الادویه (سیدمحمدعلی سیدنظری)، کتاب مخزن الادویه
تهیه و تنظیم: سینا جوانبخت
