توضیح اجمالی: نویسندگان در سابقه و هدف آورده‌اند: (مفردات، اجزاي گياهي، حيواني و معدني هستند كه ضمن كاربرد مستقل در درمان، به عنوان پاية ساخت داروهاي تركيبي نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرند. يكي از اولين كتاب‌هايي كه در سرزمين‌هاي اسلامي به موضوع مفردات پرداخته، ماتريامديكا اثر ديسقوريدوس گياه شناس قرن اول ميلادي است كه در قرن ۳ قمري به عربي ترجمه شده و آخرين آن‌ها در قرن ۱۳ قمري با عنوان محيط اعظم به نگارش درآمده است). گردآوری اطلاعات کتاب شناسی و محتوایی آثار و تألیفات صورت گرفته در زمینۀ مفردات از قرن ۳ ق تا ۱۳ ق می‌تواند در اختیار متخصصان فن داروشناسی، داروسازی و تاریخ پزشکی قرار گیرد و در همین راستا زمینۀ مطالعۀ جزئی‌تر هریك از این آثار فراهم شود.
یکی از اولین کتاب‌هایی که اختصاصا به موضوع مفردات پرداخته (ماتریامدیکا) است که پس از ترجمه به زبان عربی، به (الحشایش) معروف شد. ماتریامدیکا کتابی است که علاوه بر ذکر اختصاصات “ریخت شناسی” مفردات، به خواص پزشکی آن‌ها نیز پرداخته و در نیمۀ اول قرن اول میلادی توسط پدانیوس دیسقوریدوس در یونان به نگارش درآمده است. در طول این ده قرن (۳-۱۳ ق) مابین ترجمۀ ماتریامدیکا و تألیف محیط اعظم آثار بسیاری در این زمینه به نگارش درآمدند که یا به صورت انحصاری به بحث مفردات پرداخته‌اند مانند (الجامع لمفردات الادویه و الاغذیه) اثر ابن بیطار؛ یا به مفردات و قرابادین توأم با یکدیگر پرداخته‌اند مانند (تقویم الادویه) اثر اسفراینی؛ و یا در برخی دایره المعارف‌های پزشکی مانند (الحاوی فی الطب) اثر رازی در کنار سایر موضوعات پزشکی مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌‌اند.
بر طبق یافته‌ها و براساس نمودار فراوانی آثار، در طی سده‌های ۳ تا ۱۳ ق که در مقاله آورده شده است؛ اغلب آثار در قرن ۴، ۵ و ۸ ق تألیف شده‌اند که بیانگر اوج شکوفایی این علوم و به ثمر نشستن نهضت ترجمه بود و کمترین فراوانی تألیف آثار طی سده‌های ۹، ۱۱ و ۱۲ است. در طول ۱۰ سدة مذکور، ۱۹۲ اثر در زمینۀ مفردات نگارش یافته است. از میان آن‌ها و بر اساس معیارهای مشخص، ۳۱ اثر به عنوان آثار برجسته شناسایی شده‌اند که در ۲۰ اثر به صورت اختصاصی به مبحث مفردات (جدول ۱)، ۶ اثر به مفردات و قرابادین توأم با یکدیگر (جدول ۲) و در ۵ اثر دایره المعارف گونه (جدول ۳) به مفردات در کنار سایر موضوعات پزشکی پرداخته شده است. تمامی این آثار از ویژگی‌های یکسان برخوردار نبوده و تفاوت‌های موجود در ظاهر و محتوای آن‌ها به صورت عمده تحت تأثیر هدف و انگیزة مؤلف از نگارش اثر، زمان و دورة تألیف آن، نوع شخصیت علمی و تخصص مؤلف است.
نویسندگان: فاطمه محمدی، مسعود كثيری، روجا رحيمی
کلیدواژه‌ها: تاريخ، طب، مفردات، سرزمين‌های اسلامي
توضیح اجمالی به کوشش: طاهره شاکری کارشناسی مامایی و کارشناسی ارشد تاریخ علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مازندران
